يـهــوديـان(كليميان) ايـران

یهودیان ایران را می توان قدیمی ترین اقلیت مذهبی این سرزمین دانست. آنان طی بیست و هفت قرن، حامل و حافظ فرهنگ اصیل ایران بوده اند، چرا كه این قوم براساس سیاست های دولت آشور مبنی بر جلای وطن و كوچ اقوام مختلف، در حدود دویست سال قبل از مرگ كورش در سرزمین های پارسی زبان سكونت داشتند.
آشنایی دو ملت ایران و یهود، در حدود دو هزار و هفتصد سال پیش آغاز شد. در كتاب مقدس ، به ویژه اسفار استر، دانیال ، عزرا، نحمیا، و تواریخ ایام ، شواهد تاریخی و لغوی در تأیید این آشنایی یافت می شود. در كتاب مقدس، نام شاهان ایران چون كورش ، داریوش ، خشایارشا و اردشیر و نیز القاب ایرانی آمده است و در تلمود، صدها واژه كه ریشه ایرانی دارند، به چشم می خورد. سنت های شفاهی متداول در میان یهودیان ایران و وجود مقابر انبیا و بزرگان در خاك ایران مانند آرامگاه دانیال در شوش ، استر و مردخای در همدان ، حبقوِ در تویسركان و زیارتگاه سارَه بَت آشِر در نزدیكی اصفهان ، سه یار دانیال (حنانیا، میشائل و عزریا) در قزوین ، نشانگر قدمت سكونت یهودیان در ایران است .
یهودیان ایران را می توان قدیمی ترین اقلیت مذهبی این سرزمین دانست . آنان طی بیست و هفت قرن ، حامل و حافظ فرهنگ اصیل ایران بوده اند، چرا كه این قوم براساس سیاست های دولت آشور مبنی بر جلای وطن و كوچ اقوام مختلف ، در حدود دویست سال قبل از مرگ كورش در سرزمین های پارسی زبان سكونت داشتند. كورش كه در سال 538 ق.م . بابل را فتح كرد، به یهود كه حدود نیم قرن در اسارت به سر می بردند، آزادی بخشید و به آنان اجازه داد كه دوباره به اورشلیم بازگردند و معبد خود را كه توسط بخت النصر ویران و غارت شده بود، از نو بنا كنند؛ اما همه یهودیان بازنگشتند و عده ای از آنان در بابل ماندند و گروهی نیز به جنوب و مركز سرزمین ایران هخامنشی كوچ كردند. یهودیان نیز به پاس بزرگواری كورش ، به او لقب «مسیح خدا» دادند.

بدین ترتیب ، یهودیان با تاریخی چهار هزار ساله ، بیش از نیمی از دوران حیات تاریخی خود را در سرزمین ایران به سر برده اند. ایران همواره عرصه رشد و شكوفایی و جایگاه تلاش و كوشش این قوم بوده است.
در زمان ساسانیان ، شاپور دوم با كوچاندن تعداد بسیاری از یهودیان از ارمنستان به ایران ، جمعیت یهودی ایران را به شكل چشمگیری افزایش داد. منابع بسیاری ، سپاهان (اصفهان كنونی ) را پرجمعیت ترین شهر یهودی نشین آن عصر می دانند. برخی دیگر معتقدند اصفهان را كه نام نخستین آن یهودیه بوده است ، اسرای یهودی ساخته اند.
در دوره ساسانی ، تقریباً در سراسر ایران ، از نهاوند تا بلخ و از خوارزم تا سواحل خلیج فارس ، یهودیان جوامع متشكل داشتند و به ظن قوی ، از لحاظ زبان و فرهنگ، در میان ایرانیان حل شده یا در جریان حل شدن بودند. در آن زمان یهودیان ایران و بابل، دارای سه آكادمی مهم دینی به نام های «سورا»، «نهردعا» و «پومبدیتا» بودند كه آكادمی های نهردعا و پومبدیتا در قرن دهم میلادی (دوره عباسیان ) به بغداد منتقل شد. در این آكادمی ها، آموزش علوم دینی یهود، خصوصاً آموزش تورات از اهمیت خاصی برخوردار بود، چنان كه در مدرسه سورا بود كه «راب اشی » به مطالعه ، گردآوری ، تألیف و تلفیق تمام تفسیرها، مباحث و رسالاتی كه به نام تلمود به كتاب میشنا افزوده شده بود، مشغول شد و «تلمود بابلی » را تألیف كرد.
تمامی این شواهد تاریخی ، نشانگر آن است كه یهودیـان ایـران از اعصـار قدیم ، جـزء لاینفك جامعه ایرانی بوده اند. در حال حاضر، جمعیت یهودیان در ایران ، حدود 25 تا 30 هزار نفر برآورد می شود كه حدود 15 هزار نفر از آنان در تهران و بقیه به ترتیب جمعیت در شیراز، اصفهان ، كرمانشاه ، یزد، كرمان ، رفسنجان ، بروجرد و ارومیه ساكن هستند. علاوه بر این ، در سایر شهرهای ایران نیز تعدادی خانوار یهودی سكونت دارند. يهودیان در تهران ، دارای مدارس اختصاصی هستند. در شیراز نیز یك مدرسه اختصاصی با حضور مختلط پسران كلیمی و غیركلیمی دایر است.
كلاس های فوق العاده آموزشی رسمی با كتاب های تعلیمات دینی یهود در شیراز، اصفهان ، كرمانشاه ، یزد، كرمان ، بروجرد و رفسنجان برگزار می شود. در مجموع ، تعداد دانش آموزان یهودی ایران حدود 2500 نفر برآورد شده است . شایان ذكر است كه وجود مدارس اختصاصی كلیمیان ، به خاطر آن نیست كه دانش آموزان كلیمی فقط حق دارند در این مدارس تحصیل كنند، بلكه آنان آزاد هستند كه در سایر مدارس نیز تحصیل كنند.
دانشجویان كلیمی نیز كه تعداد آن ها بالغ بر 100 نفر است ، آزادانه در كلیه دانشگاه های دولتی و غیردولتی و در همه رشته ها از قبیل پزشكی ، مهندسی ، علوم انسانی و پایه و هنر، مشغول تحصیل هستند.
یهودیان تهران دارای یك انجمن با انتشارات خاص یهودی ، كتابخانه مركزی و مركز كامپیوتر هستند. سرای سالمندان یهود، بیمارستان دكتر سپیر، گورستان كلیمیان در منطقه خاوران و 2 مهدكودك ، از دیگر مكان های خاص یهودیان است.
از دیگر مراكز فرهنگی یهودیان می توان از سازمان جوانان یهودی ، سازمان دانشجویان و سازمان بانوان نام برد. این مراكز عمدتاً قبل از انقلاب اسلامی تأسیس شده اند و در سال های اخیر، سازمان دهی مجدد یافته اند. تعداد اعضای این سازمان ها از 100 تا 500 نفر متغیر است و فعالیت های آن ها شامل اجرای برنامه های علمی ، دینی و فرهنگی است كه هدفِ ارتقای سطح فكری و انسجام جامعه یهودی را دنبال می كنند. در تهران 5 مركز فعال است و در شهرهای اصفهان و شیراز نیز شعبه هایی از آن ها فعالیت می كنند.
یهودیان ایران دارای یك مجله به نام «افق بینا» هستند. این نشریه به عنوان ارگان انجمن كلیمیان تهران ، حدود 4 سال است كه به اطلاع رسانی فرهنگی می پردازد و منعكس كننده فرهنگ یهودی ایران و جهان و نیز مواضع سیاسی ـ اجتماعی جامعه یهودیان ایران است.
مركز كامپیوتر انجمن كلیمیان نیز علاوه بر برگزاری كلاس های آموزش علوم كامپیوتری ، به طراحی نرم افزارهای ویژه یهودیان می پردازد. از جمله تولیدات این مركز، می توان به طراحی فونت عبری ، نرم افزار فارسی مزامیر داود، تقویم و ساعات شرعی نمازهای یهودیان اشاره كرد.
در زمینه ورزش ، یهودیان تهران در باشگاه ورزشی گیبور، در رشته های فوتبال ، والیبال ، بسكتبال و تنیس روی میز به فعالیت های ورزشی می پردازند. این باشگاه همچنین متولی كلاس های ورزشی ، برگزاری مسابقات داخلی و نیز مسابقه بین گروه های غیرمسلمان ایرانی است و از همكاری مربیان یهودی و غیریهودی بهره می برد. سازمان بانوان یهود نیز در زمینه ورزش بانوان با این باشگاه همكاری دارد. در شهرستان های یهودی نشین برحسب تعداد جوانان ، تیم های ورزشی شكل گرفته اند و گاه با جوانان یهودی تهرانی همكاری می كنند.
یهودیان ایرانی همواره دوشادوش دیگر هموطنان خود، چه در امر سازندگی و چه هنگام جنگ و یا بلایای طبیعی ، به كشور خود خدمت كرده اند. در دوران جنگ تحمیلی ، یهودیان با اعزام جوانان ، پزشكان و پرستاران به جبهه ها، در دفاع مقدس مشاركت كردند و شهدایی را نیز تقدیم كشور كردند. كمك های نقدی و غیرنقدی این جامعه به جبهه ها و به هنگام بلایای طبیعی ، از دیگر خدمات آنان به ملت و سرزمین خود بوده است.
فعالیت های سیاسی این جامعه نیز حول سه محور مرجع دینی یهودیان ، نماینده آنان در مجلس شورای اسلامی و هیئت مدیره انجمن كلیمیان تهران متمركز است . هر گونه اعلام موضع یا پیگیری مسائل حقوقی ، سیاسی و اجتماعی جامعه یهودی ، از طریق نهادهای مذكور صورت می گیرد. شایان ذكر است كه طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، یكی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی باید از جامعه یهودیان باشد.

فعالیت های مذهبی:
كنیسا كه در عبری ، «بت هَكنِسِت » نام دارد، در لغت ، به معنای «خانه اجتماع » است و محل عبادت و تجمع مذهبی یهودیان محسوب می شود. در زمان برپایی معبد بیت المقدس ، مركز عبادت و اجرای مراسم مذهبی ، معبد بود و البته دعا یا نمازهای شخصی غیر از این محل ، در هر مكانی قابل اجرا بود. پس از ویرانی بیت المقدس در حدود دو هزار سال پیش ، كنیساها به عنوان عبادتگاه و محل اجرای آیین و نمازهای دینی و نیز مكان تجمع جهت شنیدن موعظه ها و تعالیم دینی و حل و فصل مشكلات اجتماعی به كار می رفتند. اجزای اصلی هر كنیسا، عبارتند از صحن زنان و مردان ، محل قرار گرفتن طومارهای تورات ، و محل قرائت و نمازها توسط پیش نماز.
در ایران ، قدمت كنیساها در محله های یهودی نشین مربوط به آغاز اسكان ایشان در آن مكان است . در تهران 16 كنیسا وجود دارد. قدیمی ترین كنیساها، با توجه به سكونت اولیه این جامعه در مناطق جنوبی ، در محله عودلاجان (خیابان مصطفی خمینی ) قرار دارند و كنیسای «حاداش » دارای قدیمی ترین و جالب ترین معماری داخلی كنیساهای شهر است . پس از نقل مكان این جامعه به مناطق مركزی و پراكندگی آنان در سایر نواحی ، كنیساهای جدیدتری ساخته شد كه نمونه آن ، كنیسای یوسف آباد واقع در خیابان سیدجمال الدین اسدآبادی است و بزرگ ترین و زیباترین كنیساهای تهران است.
در هر كنیسا، معمولاً یك روحانی علاوه بر پیش نماز، به اداره مراسم می پردازند؛ هر چند كه وجود آنان ضروری نیست و طبق احكام یهود، هر گاه ده نفر مرد یهودی گردهم آیند، می توانند مراسم را به شكل جماعت و به طور كامل انجام دهند.
در ایران ، یك مرجع دینی روحانی به نام «خاخام یوسف همدانی كهن » تمام یهودیان ایران را رهبری می كند. در هر كنیسا، یك یا چند پیش نماز دائم یا موقت حضور دارند. ضمن آن كه معمولاً افرادی آگاه به اصول دینی ، به راهنمایی مردم در كنیسا می پردازند. معمولاً در سخنرانی های مذهبی روزهای شنبه در كنیساها، تعالیم عام مذهبی به مردم آموخته می شود. تربیت روحانیان دینی عمدتاً از طریق مطالعات شخصی یا آموزش های فرد به فرد صورت می پذیرد. در مقاطعی خاص ، جلسات ویژه ای به عنوان سمینار دبیران دینی یا جلسات قرائت و تفسیر تورات ، تلمود و احكام شرعی تشكیل می شود. هدایت كلی این تعالیم و پاسخ گویی شرعی ، برعهده مرجع دینی یهودیان است و در كنار آن ، واحد كمیته فرهنگی انجمن كلیمیان همكاری دارد.
یهودیان از نظر اجرای آداب و رسوم دینی ، به دو دسته تقسیم می شوند: «سفارادی » و «اشكنازی ». یهودیان سفارادی بیشتر در حوزه تمدن اسلامی و یهودیان اشكنازی بیشتر در غرب و در حوزه تمدن مسیحی زندگی می كنند. اصول دینی یهود به طور كامل مورد قبول علما و پیروان هر دو گروه است و فرد یهودی متعلق به یكی از دو جامعه ، می تواند آزادانه به جامعه دیگر رفته و طبق مراسم آن گروه عمل كند.
كلیمیان ایران به طور كلی متعلق به گروه سفارادای و پیرو علمای اسپانیا (و بغداد در سده اخیر) هستند، اما به علت تعالیم روحانیونی كه در سده اخیر از اروپا (بخصوص پس از جنگ جهانی اول ) به ایران آمدند، آداب و رسومی از یهودیان اشكنازی نیز در رفتار مذهبی آنان به چشم می خورد.
اعیاد و مراسم مذهبی:
در تورات ، سه عید «پسح »، «شاووعوت » و «سوكوت » به شرح زیر، به یهودیان اعلام شده است:
ـ عید پسح:
به مناسبت سالگرد خروج بنی اسرائیل از مصر برگزار می شود. مدت این عید، 8 روز است . یهودیان در این ایام ، نان فطیر (مصا) می خورند و مراسم ویژه ای در كنیساها برپا می كنند. در 2 شب اول این عید، سفره مخصوص تدارك دیده می شود و وقایع خروج از مصر در كنار سفره قرائت می شود. این عید معمولاً در فروردین و گاه در اوایل اردیبهشت واقع می شود (15 ماه عبری نیسان ). 2روز اول و 2 روز آخر این عید، تعطیل شرعی است.
ـ عید شاووعوت:
به مناسبت اعطای تورات (ده فرمان ) به بنی اسرائیل در كوه سینا (طور) برگزار می شود. مدت آن 2 روز است و شب اول آن را معمولاً مردم در كنیساها تا صبح بیدار می مانند و به قرائت تورات و متون مذهبی می پردازند. این عید در خرداد یا اواخر اردیبهشت واقع است (6 ماه عبری سیوان ) و هر 2 روز آن ، تعطیل شرعی است.
ـ عید سوكوت و شمینی عصرت:
این عید به یادبود اقامت بنی اسرائیل در بیابان سینا و نیز پایان یك سال قرائت تورات برگزار می شود. مدت آن 9 روز است و در 7 روز اول آن ، یهودیان معمولاً سایبانی به نام «سوكا» در فضای باز می سازند و در آن ساكن می شوند. 2 روز آخر، جشن تورات در كنیساها برگزار می شود. 2 روز اول و آخر این عید نیز تعطیل شرعی است . زمان آن اواخر شهریور یا نیمه اول مهر (15ماه عبری تیشری ) است.
علاوه بر این سه عید، یهودیان اعیاد و مراسم دیگری نیز دارند كه بدین شرح است:
ـ روش هشانا (سال عبری ):
این جشن در 2 روز اول سال نو عبری با قرائت دعاهای ویژه در كنیساها برگزار می شود. در هر 2 شب این عید، سفره ویژه ای تدارك دیده می شود و دعاهایی به خوراكی ها خوانده می شود. زمان آن قبل از عید سوكا و معمولاً در نیمه دوم شهریور یا اوایل مهر (اول ماه تیشری ) است و هر دو روز آن تعطیل شرعی است.
ـ روز توبه (یوم كیپور):
طبق دستور خداوند در تورات ، یهودیان در دهم ماه تیشری ، یك شبانه روز كامل روزه می گیرند و در كنیساها، نمازهای خاص طلب توبه و بخشایش به جای می آورند. این روز (علاوه بر روزهای شنبه ) مقدس ترین روز تقویم سالانه یهود است و همه یهودیان در این روز از نظر كاری تعطیل هستند. زمان آن اواخر شهریور و یا اوایل مهر است.
ـ جشن حنوكا:
این جشن به مدت 8 روز به مناسبت فتح دوباره معبد بیت المقدس در دو هزار سال پیش برگزار می شود. یهودیان ، در طول شب های این جشن ، شمع روشن می كنند. زمان آن در آذر (25 ماه عبری كیسلو) است.
ـ جشن پوریم:
به مناسبت ابطال حكم قتل عام یهودیان در ایران باستان (2300 سال پیش ) برگزار می شود. زمان آن در اسفند ماه (14 ماه عبری ادار) واقع است.
ـ جشن ایلانوت:
این جشن به نام سال نو درختان در همین ماه برگزار می شود و رسم است كه بر میوه های مختلف ، دعا می خوانند (15 ماه عبری شواط).
ـ روزه ها:
علاوه بر روزه بزرگ (یوم كیپور) در چهار هنگام از سال ، به مناسبت ویرانی معبد بیت المقدس و یك روز نیز قبل از جشن پوریم ، روزه گرفته می شود.
اماكن زیارتی كلیمیان ایران:
ـ آرامگاه استرومردخای (همدان):
استر، ملكه یهودی دربار خشایارشا و مردخای ، از پیامبران یهود در 2300 سال پیش بودند. مقبره آن ها در مركز شهر همدان ، از آثار تاریخی و توریستی به شمار می رود و مهم ترین زیارتگاه دینی یهودیان ایران است. جشن پوریم به یادبود وقایع وارده بر یهودیان در زمان این دو تن برگزار می شود.
ـ آرامگاه حبقوِ نبی (تویسركان):
حبقوِ از انبیای بنی اسرائیل در 2200 سال پیش است كه كتاب نبوت وی ، جزء كتاب های عهد عتیق است . آرامگاه وی در تویسركان از توابع همدان واقع است و مورد احترام یهودیان و مسلمانان است.
ـ آرامگاه دانیال نبی (شوش دانیال):
دانیال از انبیای بنی اسرائیل بود كه حدود 2200 سال پیش در دربار ایران اقامت داشت و شرح نبوت و معجزات وی در بخشی مستقل در مجموعه كتاب های عهد عتیق مندرج است . آرامگاه وی كه به روایتی ، توسط امام علی شناسایی شد، در شوش از توابع دزفول واقع شده و بسیار مورد توجه مسلمانان است.
ـ زیارتگاه بی بی خاتون یا ساره بت آشر (اصفهان):
طبق روایتی یهودی ، ساره از نوادگان حضرت یعقوب ، در مكانی در حومه شهر اصفهان متجلی شده است و به همین مناسبت ، زیارتگاهی به نام او در نزدیكی شهر اصفهان بنا شده و جمعی از یهودیان ایران این مكان را زیارت می كنند.