دیمونه ، راز هسته‌ای اسرائیل

دیمونه ، راز هسته‌ای اسرائیل

اسرائیل سلاح هسته‌ای در اختیار دارد یا خیر؟ شاید این موضوع یکی از ابهام‌آمیزترین موضوعات در حال حاضر باشد که اسرائیل خود به این ابهام‌ آن کمک کرده است. چرا مقامات اسرائیل به این ابهام دامن زده‌اند؟ مگر نه این است که دنیا پذیرفته که اسرائیل حداقل بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ کلاهک هسته‌ای دراختیار دارد، بنابراین ادامه سیاست ابهام‌آمیز برای چیست؟ احتمالاً دنیا هرگز نخواهد فهمید که قدرت هسته‌ای اسرائیل چقدر است و حدس و گمان‌ها در این خصوص تا آینده‌ای نامشخص ادامه خواهد یافت.
سیاست ابهام‌آمیز اسرائیل می‌تواند به سردرگمی جهانیان کمک کند اما این واقعیت را که اسرائیل هم‌اکنون ششمین قدرت هسته‌ای جهان بعد از آمریکا، روسیه، فرانسه، انگلیس و چین است نمی‌توان پنهان نگه‌ داشت. واکنش‌های اسرائیل درباره گزارش مستندی که چندی پیش به‌وسیله شبکه تلویزیونی بی‌.‌بی.‌سی درباره امکانات هسته‌ای‌اش پخش شد آنچنان خصمانه بود که مقامات این شبکه را غافلگیر کرد. آریل شارون، بی.بی.سی را تحریم کرد و هیچ‌کدام از مقامات اسرائیل در مصاحبه مطبوعاتی که در همین باره در لندن برگزار شد، شرکت نکردند. این حرکت اسرائیل از طرف فدراسیون بین‌المللی خبرنگاران محکوم شد.[۱]
«ریچارد سمبروک» مدیر خبری بی‌.بی‌.سی با ابراز تأسف از تحریم اسرائیل گفت «ما از صحت فیلمی که نشان دادیم مطمئن هستیم».[۲] حساسیت اطلاعات مربوط به تأسیسات هسته‌ای اسرائیل تا آن‌جا است که رئیس موساد به صراحت گفته است: «اگر بقیه اسرار اتمی اسرائیل افشا شود، ممکن است آمریکا و متحدانش عراق را رها کرده و به سراغ اسرائیل بیایند ! ».[۳]

پیشینه
اما باید دید که اسرائیل چگونه تبدیل به ششمین قدرت هسته‌ای جهان شد، چه کشورهایی به اسرائیل کمک کردند و دلایل توجیهی آن‌ها در این باره چیست؟ برای درک این‌گونه مسائل باید از اطلاعات کم موجود حداکثر بهره را گرفت. سابقه تأسیسات هسته‌ای اسرائیل یا آن‌چه که از آن به‌ نام مرکز هسته‌ای دیمونه (Dimona) یاد می‌شود به دهه 1960 بازمی‌گردد. درخصوص ضرورت دستیابی اسرائیل به سلاح هسته‌ای، «بن‌گوریون» بنیانگذار و اولین رئیس‌جمهور اسرائیل گفته است:
 «... اسرائیل جزیره‌ای در میان دریای عرب است. پس به‌منظور جلوگیری از پیش‌روی دریا و غرق شدن این جزیره ‌باید از یک نیروی بازدارنده استفاده کرد و آن‌ چیزی نیست جز بمب اتمی...»[۴]
«بن‌گوریون» در حقیقت بمب هسته‌ای را ضامن بقای اسرائیل می‌دانست و حتی قبل از آن‌که اسرائیل موجودیت پیدا کند، صهونیست‌ها به فکر آن بوده‌اند. «ارنست بوگمن» که از وی به ‌نام پدر بمب هسته‌ای اسرائیل نام برده می‌شود، فرزند یک خاخام یهود آلمانی بود. او در سال ۱۹۴۷ با بن‌گوریون مناسبات دوستانه‌ای داشت. شیمون پرز به‌وسیله بن‌گوریون با «ارنست برگمن» آشنا شد. این دو با فیزیکدان برجسته «آلبرت انیشتین» تماس برقرار کردند. از این طریق بود که اسرائیل با دو مرکز مهم تحقیقات هسته‌ای در لوس‌آنجلس و پاریس ارتباط برقرار کرد. اطلاعاتی وجود دارد که در همان زمان بن‌گوریون و یارانش برنامه‌ای طراحی کردند که دو هدف عمده را پی‌گیری می‌کرد.
۱ـ تماس با افراد ثروتمند یهود در دنیا و تأمین هزینه‌های مالی
۲ـ شناسایی دانشمندان یهود که در مراکز حساس هسته‌ای دنیا به کار اشتغال دارند.[۵]
مقامات اسرائیل در سال ۱۹۵۳ از همین طریق موفق شدند هزینه اولیه مرکز هسته‌ای دیمونه را به مبلغ یکصد میلیون دلار جمع‌آوری کنند. ژنرال دوگل شخصاً همکاری هسته‌ای بین فرانسه و اسرائیل را تصویب کرد و در سال ۱۹۶۰ نخستین کار مشترک فرانسه و اسرائیل با آزمایش هسته‌ای در اقیانوس آرام با موفقیت انجام شد و توجه بسیاری را به خود جلب کرد.
مرکز هسته‌ای دیمونه در سایه همکاری فرانسه و اسرائیل احداث شد. کار احداث دیمونه از سال ۱۹۶۴ تا ۱۹۷۵ به‌طول انجامید و تنها اطلاعاتی که به جهان خارج درز کرد این بود که اسرائیل در صحرای نقب در نزدیکی روستای «دیمونه» مشغول حفاری‌های عظیمی است اما چه کسی می‌دانست که هدف از این حفاری‌ها که به‌وسیله ماهواره‌های روسی و آمریکایی ردیابی می‌شد، چیست؟ هنوز هم عملیات گسترش مرکز هسته‌ای دیمونه اسرائیل و کار توسعه آن بی‌وقفه ادامه یافته است. روزنامه گاردین چاپ انگلیس فاش کرده است که طی سی سال گذشته اسرائیل ۲۴ ساختمان جدید به مجموعه «دیمونه» Dimona افزوده است.[۶] غالب تأسیسات دیمونه در زیرزمین قرار دارند و تاکنون هیچ فرد خارجی نتوانسته است به آن‌جا پا بگذارد.
موثق‌ترین اطلاعات درباره مرکز هسته‌ای دیمونه را یکی از کارکنان آن به‌نام «مردخای وانونو» بعد از فرار به انگلیس افشا کرده است. «وانونو» دانشمند ناراضی اسرائیل بعد از این افشاگری به‌وسیله موساد فریب‌ داده شد و به ایتالیا و از آن‌جا به‌صورت سری به اسرائیل منتقل شد و بعد از محاکمه سریع به ۱۸ سال حبس محکوم شد. «وانونو» در سال ۱۹۸۶، اطلاعات خود را در اختیار «پیتر هونام» خبرنگار باشهامت هفته‌نامه ساندی تایمز قرار داد. انتشار اطلاعات او طوفانی در دنیا به‌پا کرد و جهانیان یافتند که آن‌چه سال‌های سال به‌عنوان حدس و شایعه در مورد فعالیت‌های هسته‌ای اسرائیل تلقی می‌شد نه تنها بی‌پایه نبوده بلکه به‌مراتب گسترده‌تر و وحشتناک‌تر از شایعات موجود بوده است.[۷]
طبق طرح اولیه، انرژی موردنیاز نیروگاه دیمونه ۱۰ مگاوات بوده که می‌تواند ۹ کیلوگرم پلوتونیوم را تولید کند. در سال ۱۹۸۲ انرژی نیروگاه دیمونه به ۱۵۰ مگاوات نیروی حرارتی و تولید سالانه آن به ۴۰ کیلوگرم پلوتونیوم رسید که این خود حکایت از توسعه روزافزون تأسیسات آن دارد. اطلاعات پراکنده موجود حکایت از آن دارد که در سال ۱۹۸۲ مرکز اتمی دیمونه قادر به تولید گازهای هیدروژن و لیتیوم ۶۰۰ و امکان جداسازی روزانه ۱۸۰ گرم این نوع گاز از لیتیوم بوده است. دکتر یوسف مروه کارشناس مسائل هسته‌ای بر این باور است که نیروگاه هسته‌ای «دیمونه» و تأسیسات وابسته به آن حجم بسیاری از زباله‌های اتمی را ـ که در سال به ده تن می‌رسد ـ تولید می‌کند.[۸]
البته اسرائیل تنها به همکاری‌های اتمی با مرکز هسته‌ای آمریکا و فرانسه اکتفا نکرده است. موساد، جاسوسان کارکشته خود را از سال‌ها قبل مأمور کسب اطلاعات هسته‌ای و انتقال آن‌ها به اسرائیل کرده است. «جاناتان پولارد» یکی از این جاسوسان هسته‌ای است. وی جاسوس CIA بود که علاقه وافری به قدرت هسته‌ای اسرائیل از خود نشان داد. «سیمور هرش» در کتاب اسرائیل، آمریکا و بمب هسته‌ای، می‌نویسد:
«... پولارد بیش از آن چیزی که صهیونیست‌ها انتظار داشتند، اطلاعات محرمانه در اختیار آن‌ها گذاشت».[۹]
این جاسوس که بعدها لو رفت، اطلاعات محرمانه هسته‌ای از روسیه و آمریکا به‌دست آورد و به تل‌آویو انتقال داد. به‌رغم تلاش‌های گسترده اسرائیل برای آزادی او از زندانی در آمریکا هنوز او در زندان به‌سر می‌برد. البته این موضوع حمایت آمریکا از هسته‌ای شدن اسرائیل را نفی نمی‌کند. تقریباً همان استدلالی که «بن‌گوریون» برای هسته‌ای شدن اسرائیل داشت و اکنون هم از نظر مقامات اسرائیلی معتبر است، در بین مقامات آمریکایی نیز وجود دارد. کافی است که به این اظهارنظر هنری کیسینجر وزیر امورخارجه اسبق آمریکا اشاره شود که گفت: «... من کوشش اسرائیل را برای دستیابی به سلاح‌های اتمی درک می‌کنم».[۱۰]

دیدگاه‌ها و نظریات
در ارتباط با راکتور هسته‌ای «دیمونه» به‌رغم آن‌که اطلاعات کم و ناقص است اما کارشناسان مسائل هسته‌ای بر این باورند که این راکتور، راکتوری است ویژه که آب سنگین طرز کار آن‌را تعدیل می‌کند. ضمن آن‌که در آن گرافیت نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. این دو عامل به حالتی کمک می‌کنند که تولید پلوتونیم مورد استفاده در تولید سلاح‌ هسته‌ای به خوبی در آن انجام شود. گذشته از این یکی از مشخصات مهم این راکتور آن است که به هنگام فعالیت، کار سوخت‌گیری آن انجام می‌شود. بنابراین نیازی به تعطیلی نیروگاه «دیمونه» برای سوخت‌گیری مجدد نیست. از نظر کارشناسان در هنگام سوخت‌گیری مجدد راکتور در حال فعالیت ـ بی‌آن‌که کار آن مختل شود ـ سه مزیت بسیار مهم برای تولید بمب‌های پلوتونیومی در بردارد:
۱ـ میله‌های سوخت حاوی اورانیوم و پلوتونیم تازه را می‌توان پس از ماندن در مدتی بسیار کوتاه در راکتور به‌طور منظم استخراج کرد.
۲ـ از آن‌جا که کار راکتور متوقف نشده است به سهولت بسیار بیشتری می‌توان این واقعیت را که میله‌ها تعویض شده و میله‌های جدیدتری جای آن‌ها را گرفته‌اند پنهان نگاه داشت. در نتیجه کنترل فعالیت‌ها یا انجام کار تجسسی در مورد آن بسیار دشوار خواهد بود.
۳ـ فرآوری مجدد میله‌های سوختی با درجه احتراق پایین به‌منظور جدا ساختن پلوتونیم قابل شکافتن از سوخت اورانیوم غیرقابل شکافتن بسیار آسان است.[۱۱]
آن‌چه بر ابهامات درباره تأسیسات هسته‌ای اسرائیل به نحو محسوسی افزوده، جدا از سیاست‌های خاص اسرائیل در این خصوص، میزان خطراتی است که مرکز هسته‌ای «دیمونه» برای منطقه و جهان دارد. شاید یکی از دلایل مهمی که اسرائیل همواره از پذیرش مقررات بین‌المللی در این‌باره خودداری کرده است، در همین واقعیت نهفته باشد. به این ترتیب می‌توان گفت که مخالفت اسرائیل با پیوستن به معاهدات بین‌المللی نظیر پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای تنها به‌دلیل نگرانی از اعمال کنترل بین‌المللی بر تولید سلاح‌های هسته‌ای نباشد، بلکه پایین بودن ضریب ایمنی و فرسوده بودن تأسیسات مرکزی هسته‌ای دیمونه عامل مهمی در این باره است. تأسیسات هسته‌ای دیمونه برای فعالیتی ۳۰ ساله طراحی شده است. بنابراین در شرایط کنونی این تأسیسات از رده خارج و ضریب اطمینان‌بخشی آن‌ها به‌شدت کاهش یافته است. این واقعیت از این جهت مهم است که تشعشعات هسته‌ای آن برای کل منطقه خاورمیانه خطرناک توصیف می‌شود. در هر حال نگرانی از فرسودگی تأسیسات هسته‌ای دیمونه از دو جهت قابل تأمل است:
اول، تخریب محیط‌زیست: براساس گزارش‌های موجود بیش از ۳۰ سال از زمان ساخت راکتور هسته‌ای «دیمونه» می‌گذرد. دیواره‌های راکتور به‌شدت فرسوده شده‌اند و در این وضعیت مقداری از تشعشعات رادیواکتیو نیروگاه به خارج رسوب می‌کند. این امر مخاطرات زیست‌محیطی و بهداشتی بی‌شماری برای همه ساکنان منطقه به‌صورت عمومی دارد.
دوم، موضوع دفن زباله‌های هسته‌ای: مسئولان امور محیط‌زیست رژیم صهیونیستی و فلسطین نگرانی شدید خود را درباره چگونگی دفن زباله‌های هسته‌ای راکتور هسته‌ای دیمونه اعلام کرده‌اند. چگونگی دفن زباله‌های این نیروگاه تاکنون یک راز باقی مانده است. اما برخی بر این باورند که اسرائیل زباله‌های اتمی را در صحرای نقب دفن می‌کند و یا این‌که در دریای سرخ می‌ریزد.[۱۲]
جالب توجه است که خطرات مرکز هسته‌ای دیمونه اسرائیل به‌طور کامل نادیده گرفته شده‌ است. اسرائیل حتی درباره سرنوشت اتباع خود و کارکنان این مرکز نیز نگرانی ندارد و انگار آن‌ها را بخشی از بهایی می‌داند که باید برای حفظ برتری استراتژیک قدرت نظامی در خاورمیانه پرداخت شود. اما ظاهراً این طرز تلقی مقامات اسرائیل از طرف خانواده کارکنان مرکز اتمی دیمونه قابل قبول نیست. به‌ویژه آن‌که گزارش‌های نگران‌کننده‌ای از افزایش بروز سرطان بین کارکنان این مرکز وجود دارد. به‌ طوری‌که گاه تظاهراتی در اعتراض به بی‌اعتنایی رژیم اسرائیل به سرنوشت کارکنان مرکز اتمی دیمونه برگزار ‌شده است.
به این ترتیب مشاهده می‌شود اسرائیل همچنان که در داخل نسبت به سرنوشت اتباع خود بی‌اعتنا است، درباره سرنوشت اتباع سایر کشورهای منطقه نیز بی‌‌تفاوتی خواهد بود. درست به همین دلیل است که اسرائیل تاکنون حاضر نشده است به هیچ کدام از درخواست‌های بین‌المللی برای اعمال نظارت بر تأسیسات هسته‌ای خود پاسخ مثبت بدهد. چنان‌که در سال ۱۹۹۶ که سازمان ملل متحد از همه کشورهای خاورمیانه درخواست کرد، معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای را امضا کنند، قریب به اتفاق کشورهای خاورمیانه به این درخواست جواب مثبت دادند و رژیم اسرائیل تنها رژیمی بود که این درخواست را نادیده گرفت.[۱۳]
به هر حال، تولید بمب هسته‌ای در مرکز هسته‌ای «دیمونه» ادامه دارد. بعضی از اطلاعات حکایت از آن دارند که اسرائیل در تولید این‌گونه کلاهک‌ها با هیچ‌گونه محدودیتی روبه‌رو نیست. اهمیت این آزادی عمل زمانی روشن‌تر خواهد شد که وضعیت هسته‌ای اسرائیل را با سایر کشورهای منطقه از جمله ایران در نظر بگیریم. اعمال فشاری که از طرف آمریکا و آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای به ایران وارد می‌شود تا به پروتکل الحاقی بپیوندد در حال حاضر سنگین‌تر از آن است که بر کسی پوشیده باشد. این در حالی است که در ایران رسماً اعلام شده است که هدف راکتور هسته‌ای بوشهر مسالمت‌آمیز و در جهت تولید برق و مصارف صلح‌آمیز است. بازدیدهای مکرر کارشناسان آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای مؤید چنین برداشتی است. با این حال ایران به‌شدت تحت فشار بین‌المللی است و این در حالی است که امکانات هسته‌ای اسرائیل با کاربرد نظامی و تولید بمب هسته‌ای به‌طور کلی نادیده گرفته شده‌اند. این سیاست دوگانه است ولی تغییری در واقعیت‌ها نمی‌دهد. گمان می‌رود که قدرت‌های بزرگ همچنان به میراث بن‌گوریون که اسرائیل را در میان دریای عرب می‌دیده وفادار باقی مانده‌اند. سلاح‌های هسته‌ای اسرائیل، گسترش آن و نادیده گرفتن خطرات آن بی‌ارتباط با این برداشت نیست که بقای اسرائیل بستگی به قدرت نظامی و به‌خصوص انحصار سلاح هسته‌ای در خاورمیانه دارد. پذیرش این مطلب از طرف قدرت‌های بزرگ و به‌خصوص آمریکا و کشورهای اروپایی هر دلیلی که داشته باشد، سیاست دوگانه فعلی هسته‌ای را به خوبی توضیح می‌دهد. این برداشت وجود دارد که اگر زمانی مقامات اسرائیل به ‌هر دلیلی احساس کنند که موجودیت اسرائیل در خطر قرار دارد، استفاده از سلاح هسته‌ای را برای خود مجاز می‌دانند و این اصلی‌ترین خطر صلح و ثبات خاورمیانه است. بعضی از منابع عربی ادعا کرده‌اند که در جنگ رمضان ۱۹۷۳ که ارتش‌های عرب در حال پیشروی نظامی به داخل فلسطین اشغالی بودند و احتمال شکست نظامی اسرائیل قوت گرفته بود، مقامات اسرائیل آمادگی خود را برای استفاده از سلاح‌ هسته‌ای علیه مصر به اطلاع مقامات آمریکا رسانده بودند. ظاهراً در پی آن بود که آمریکا به‌صورت مؤثر دخالت کرد و از طریق برقرار کردن پل هوایی و رساندن اسلحه‌های پیشرفته باعث شکست ارتش مصر شد.
در هر حال اطلاعات قابل اتکایی وجود دارد که اسرائیل حدود ۴۰۰ کلاهک هسته‌ای آماده استفاده در اختیار دارد. البته مقامات اسرائیل هرگز تاکنون رسماً هسته‌ای شدن اسرائیل را نپذیرفته‌اند. هفته‌نامه الاسبوع العربی تعداد بمب‌های هیدروژنی اسرائیل را ۴۰۰ بمب اعلام کرده و اسرائیل را ششمین قدرت هسته‌ای جهان می‌داند.[۱۴] اما روزنامه گاردین چاپ لندن به نقل از یک مرکز علمی آمریکایی موسوم به «فدراسیون دانشمندان آمریکایی» می‌گوید: که تصاویر ماهواره‌ای دریافتی از ایکونوس Iconovs حاکی است که اسرائیل بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ بمب هسته‌ای تولید کرده است.[۱۵] مدیر رادیو اسلام در سوئد در مصاحبه با واحد مرکزی خبر تعداد بمب‌های هسته‌ای اسرائیل را ۳۰۰ بمب اعلام کرده است. آقای احمد رامی این تعداد سلاح هسته‌ای اسرائیل را خطری جدی برای کل منطقه خاورمیانه ارزیابی می‌کند.[۱۶] از همین آمارهای متفاوت می‌توان چنین استنباط کرد که سیاست ابهام‌آمیز اسرائیل تا حد زیادی در سردرگم نگاه داشتن جهانیان موفق عمل کرده است. شاید قضاوت روزنامه تشرین چاپ دمشق را در این باره واقع‌بینانه‌تر می‌توان ارزیابی کرد، آن‌جا که می‌نویسد: تل‌آویو هیچ‌گاه به داشتن سلاح هسته‌ای اعتراف نکرده است، اما گزارش‌های رسانه‌های خارجی حاکی است که اسرائیل برای موشک‌های بالستیک خود کلاهک‌های هسته‌ای دارد.[۱۷]
دکتر علی منجی از استادان سازمان انرژی مصر تعداد سلاح‌های هسته‌ای اسرائیل را بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ دانسته و بر این باور است که اسرائیل با داشتن سلاح‌های هسته‌ای موازنه استراتژیک در خاورمیانه را دگرگون کرده است، به نحوی‌که منطقه به‌دلیل وجود این زرادخانه هسته‌ای نمی‌تواند از نعمت صلح و آرامش بهره‌مند شود.[۱۸]

ارزیابی
در هر حال این واقعیت که اسرائیل از امکانات هسته‌ای گسترده‌ای برخوردار است، به‌رغم عدم اعتراف این رژیم محرز است. این امکانات در سطحی است که قابلیت پرتاب سلاح هسته‌ای از زمین، دریا و هوا را دارد و این خود نشان می‌دهد که خطرات هسته‌ای اسرائیل تا چه حد برای منطقه خاورمیانه جدی است. با این حال به‌دلیل نادیده گرفتن آن از طرف آمریکا، این امکان برای اسرائیل به‌وجود آمده است که هیچ‌گونه نظارت بین‌المللی را نپذیرد. «فنیر کوهین» یک اسرائیلی که در آمریکا ساکن شده است، در کتاب خود «اسرائیل و بمب هسته‌ای» می‌نویسد: اسرائیل و آمریکا توافق کرده‌اند تا زمانی‌که اسرائیل درباره فعالیت‌های هسته‌ای‌اش سکوت اختیار کند و آن‌را به‌صورت کاملاً سری ادامه دهد و آزمایش‌های هسته‌ای انجام ندهد، آمریکا نیز از برنامه‌های هسته‌ای اسرائیل چشم می‌پوشد و فعالیت‌های آن‌را نادیده می‌گیرد.[۱۹]
بنابراین در یک ارزیابی کلی می‌توان گفت:
۱ـ اسرائیل سلاح‌های هسته‌ای با قابلیت پرتاب از زمین، هوا و دریا را در اختیار دارد و عدم اعتراف به آن هیچ تغییری در این واقعیت نمی‌دهد.
۲ـ سیاست رسمی هسته‌ای اسرائیل مورد تأیید آمریکا است. این سیاست ابهام‌آمیز به اسرائیل کمک کرده است که جهانیان را سردرگم نگاه دارد.
۳ـ اسرائیل تحت هیچ شرایطی به معاهدات بین‌المللی نخواهد پیوست و به‌صورت پنهانی به تولید و انباشت سلاح‌های هسته‌ای ادامه خواهد داد.
۴ـ آمریکا و اروپا به کشورهای منطقه خاورمیانه اجازه دستیابی به تکنولوژی هسته‌ای حتی در جهت مصارف صلح‌آمیز را نخواهند داد، تا از این طریق برتری استراتژیک اسرائیل بر کل کشورهای عرب و اسلامی منطقه حفظ شود.
۵ـ اسرائیل در شرایطی که احساس کند موجودیتش در معرض خطر قرار گرفته، از سلاح هسته‌ای استفاده خواهد کرد.
۶ـ در شرایط کنونی جهان، انتظار اعمال فشار بر اسرائیل برای اعمال نظارت بین‌المللی بر تأسیسات هسته‌ای‌اش وجود ندارد.

پی‌نوشت‌ها
1. واحد مرکزی خبر، تهران، ۲۴‌/‌۴‌‌/‌۸۲
2. خبرگزاری جمهوری اسلامی، لندن، ۷‌/‌۴‌/‌۸۲
3. همان
4. جوادی، لعبت، زرادخانه هسته‌ای رژیم صهیونیستی، هدیة مخرب غرب، گروه تحقیق و تفسیر برون‌مرزی صدا و سیما، تابستان ۱۳۸۰، ص ۸
5.  خبرگزاری جمهوری اسلامی، لندن ۲۰‌/‌۲‌/‌۸۰
6. همان، ۲‌/‌۶‌/‌۷۹
7. همان، ۷‌/‌۴‌/‌۸۲
8. همان ۲۰‌/‌۲‌/‌۸۰
9. جوادی، لعبت، زرادخانه هسته‌ای رژیم صهیونیستی، هدیه مخرب غرب، گروه تحقیق و تفسیر برون‌مرزی صدا و سیما، تابستان ۱۳۸۰، ص ۱۹
10.  همان، ص ۱۷
11. رسانه‌های دنیا، به نقل از واشنگتن ریپورت آن میدل‌ ایست افرز، اداره کل مطبوعات و رسانه‌های خارجی، ۳۱‌/‌۶‌/‌۱۳۸۲
12. مرکز هسته‌ای دیمونه، بمب ساعتی که انسان و محیط‌زیست منطقه خاورمیانه را تهدید می‌کند، غزه، شبکة اطلاع‌رسانی فلسطین، ۳۰‌/‌۴‌/۸۲‌.
http://www.palestin-Persian.info
13.  خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۱۱‌/‌۹‌/‌۷۸
14.  خبرگزاری جمهوری اسلامی، بیروت، ۷‌/‌۵‌/‌۸۱
15. خبرگزاری جمهوری اسلامی، لندن، ۲‌/‌۶‌/‌۷۹
16. واحد مرکزی خبر، تهران، ۲۴‌/‌۳‌/‌۸۲
17. واحد مرکزی خبر، تهران، ۱۴‌/‌۴‌/‌۸۲
18. واحد مرکزی خبر، دمشق، ۲۲‌/‌۴‌/‌۸۲
19.  مرکز هسته‌ای دیمونه، بمب ساعتی که انسان و محیط‌زیست منطقه خاورمیانه را تهدید می‌کند،