چشم‌انداز تحولات فلسطین پس از استعفای ابومازن
بسمه تعالی
پیشینه
از آن‌جا که براساس متن نقشه راه، اصلاحات سیاسی در تشکیلات خودگردان، تفکیک قوا، ایجاد پست نخست‌وزیری و کاهش اقتدار ریاست تشکیلات خودگردان (عرفات) به‌عنوان گام اول روند صلح مشخص شده بود و به‌دنبال تغییراتی در قانون اساسی تشکیلات خودگردان، ابومازن اواخر اسفندماه سال ۱۳۸۱ به‌عنوان اولین نخست‌وزیر حکومت خودگردان معرفی و مأمور تشکیل کابینه شد. ابومازن که از دوستان و همکاران عرفات در فتح و کمیته اجرایی سازمان آزادی‌بخش فلسطین بود، به‌ویژه از زمان طرح جدی توافقات اسلو در دهة ۹۰ به‌واسطة نقش مهمی که در توافقات مزبور داشت به‌طور ضمنی به‌عنوان نفر دوم ساف و فتح (پس از عرفات) شناخته شد. ابومازن همچنین به‌واسطة دیدگاه‌های خاص خود در خصوص انتفاضه و به‌ویژه انتفاضه مسلحانه بسیار مورد توجه و پسند آمریکا و اسرائیل قرار گرفت. به‌گونه‌ای که آن‌ها رسماً از وی به‌عنوان شریک قابل اعتماد و جایگزین عرفات در روند صلح یاد کردند. اما در کنار این موضوع، ابومازن از نفوذ و مقبولیت چندانی در میان مردم فلسطین و گروه‌های مختلف سیاسی و نظامی فلسطین برخوردار نبود.
در حالی‌که از همان زمان شروع به کار ابومازن در سمت نخست‌وزیری، منابع مختلف آمریکایی و اسرائیلی سعی در بزرگنمایی اختلافات میان عرفات و ابومازن به‌ویژه در مسائل مربوط به نحوة ادارة امور امنیتی حکومت خودگردان داشتند، مقامات فتح شدیداً هرگونه ادعا و شائبة اختلافات میان ابومازن و عرفات را رد می‌کردند. توضیح آن‌که ابومازن با انتخاب محمد دحلان به‌عنوان وزیر مسئول برنامة نظارت امور امنیتی حکومتی خودگردان هیچ‌گاه نتوانست نظر مساعد عرفات جهت تفویض اختیارات بیشتر در امور امنیتی به نخست‌وزیر خودگردان و یا وزیر مربوطه در کابینه را جلب کند. چه این‌که انتخاب دحلان که شهرت خاصی در مخالفت سرسختانه با گروه‌های مسلح فلسطینی و انتقاد از عرفات داشت از همان ابتدا تبدیل به سمبل اختلاف‌نظر عرفات و ابومازن شده بود. بالاخره علی‌رغم تکذیب مکرر اختلاف میان عرفات و ابومازن به‌دنبال افزایش انتقادهای اعضای شورای مرکزی ساف از ابومازن به‌واسطه ناکامی‌های او در بهبود وضعیت فلسطینیان و همچنین عدم توجه جدی او به مسائل اساسی بحران و اصول ثابت فلسطینیان در جریان کنفرانس عقبه، ابومازن پیش از عزیمت به واشنگتن از کمیته اجرایی ساف استعفا داد. [۱] بالاخره به‌دنبال ناکامی ابومازن در کسب حداقل امتیاز از آمریکا و اسرائیل و تداوم اشغالگری، سرکوب، کشتار، تخریب و مصادره اراضی فلسطینیان از طرف اسرائیل و همچنین عدم تغییر جدی در وضعیت زندگی روزمره فلسطینیان و مشکلات معیشتی ایشان؛ انفجار اتوبوس در قدس غربی (۲۸ مرداد ماه) و ترور اسماعیل ابوشنب از مسئولان برجسته حماس به‌دست اسرائیل (۳۰ مرداد ماه) آخرین تیرهای خلاص را به سمت کابینه ابومازن شلیک کرد. با این همه ابومازن در توجیه یکی از دلایل استعفای خود بی‌اعتمادی عرفات به سیاست‌هایش و این‌که ظاهراً عرفات در محفلی خصوصی از او به‌عنوان کرزای فلسطین و تحمیل شده از طرف آمریکا و اسرائیل یاد کرده بود، به‌شدت ابراز دلگیری کرد. [۲]
دیدگاه‌ها و نظریات
ابومازن در خصوص مهم‌ترین دلایل استعفای خود به سه مورد اشاره کرد: اول عدم جدیت آمریکا در پیشبرد نقشه راه و نظارت مؤثر این کشور بر روند اجرایی مزبور و خودداری آمریکا از وارد آوردن فشارهای لازم به اسرائیل به‌منظور گردن نهادن به تعهدات خود براساس نقش راه، دوم عدم تمایل شارون به صلح و تحریک فلسطینیان توسط او و سوم بی‌اعتمادی عرفات به برنامه‌های نخست‌وزیر خودگردان در روند صلح.[۳]
عرفات نیز بلافاصله ضمن پذیرش استعفای ابومازن، احمد قریع از نزدیکان خود را مأمور تشکیل کابینه کرد. عرفات همچنین ضمن اعلام مرگ نقشه راه، آمریکا را به‌دلیل درگیرشدن در مسائل عراق و انتخابات آینده ریاست جمهوری فاقد جدیت لازم در روند اجرایی نقشه راه دانست.[۴] شایان ذکر است در حالی‌که آمریکا و اسرائیل به‌دنبال القای انتصاب مجدد ابومازن توسط عرفات بودند، برخی از تحلیلگران فلسطینی نیز احتمال آن‌را بعید ندانستند.[۵]
احمد قریع شرط اساسی خود برای پذیرش مسئولیت کابینه را، ارائه تضمین‌های لازم از طرف آمریکا، انگلیس و اسرائیل جهت اجرای نقشه راه دانست. [۶] وی مدعی شد که حاضر به پذیرش ریسک و ناکامی در انجام وظایف خود به‌عنوان نخست‌وزیری نیست.[۷] احمد قریع همچنین بر تشکیل کابینه فراگیر وحدت ملی تأکید می‌کرد. وی تلاش برای برقراری آتش‌بس پایدار میان گروه‌های مقاومت فلسطینی و اسرائیل در صورت ضمانت آمریکا و همراهی اسرائیل را از دیگر برنامه‌های خود عنوان کرد.[۸] ضمن آن‌که در عیه حال احمد قریع با انجام مذاکراتی با گروه‌های مختلف فلسطینی ایشان را برای مشارکت در کابینه ترغیب می‌کرد. هر چند گروه‌های مقاومت فلسطینی در ابتدا اعلام کردند، در صورت حمایت قریع از روند مقاومت فلسطین از او حمایت خواهند کرد،[۹] اما با این حال حسین الشیخ از مسئولان گردان‌های شهدای الاقصی اعلام کرد کابینه احمد قریع با کابینه ابومازن تفاوتی نداشته و بنابراین گردان‌های شهدای الاقصی (شاخه نظامی فتح) هیچ‌گاه به آن نخواهد پیوست.[۱۰] احمد سعدات دبیرکل جبهة خلق برای آزادی فلسطین نیز اعلام کرد، تشکیل کابینه جدید هیچ مشکلی از فلسطینیان را حل نخواهد کرد. وی تشکیل رهبری متحد فلسطینی در راستای تقویت مقاومت و انتفاضه را تنها گزینه فلسطینیان دانست.[۱۱] در حالی‌که اعلام شد حماس در نظر دارد تا از طریق ورود دکتر موسی زعیوط (از پزشکان معتمد حماس در غزه) به کابینه احمد قریع به نحوی ارتباط خود با دولت خودگردان را حفظ کند،[۱۲] فلسطینیان از اعلام آمادگی جبهة دموکراتیک برای آزادی فلسطین (نایف حواتمه)، جبهة مبارزة مردمی فلسطین (دکتر سمیر غوشه)، حزب کمونیست سابق فلسطین (حزب الشعب) و جنبش‌های صاعقه و فدا نیز برای مشارکت در کابینه خبر دادند.[۱۳] در حالی‌که قریع از تلاش برای تشکیل کابینه فراگیر صحبت می‌کرد، به‌دنبال عملیات شهادت‌طلبانه در رستورانی در حیفا که جهاد اسلامی مسئولیت آن‌را بر عهده گرفت عرفات حالت فوق‌العاده اضطراری اعلام کرد. احمد قریع نیز در اقدامی هماهنگ با عرفات تشکیل کابینه اضطراری امنیتی متشکل از ۸ وزیر برای مدت یک ماه و بدون اخذ رأی اعتماد از مجلس قانون‌گزاری را اعلام کرد. نکتة مهم آن‌که قریع که کاملاً به عرفات نزدیک است، در راستای عدم تکرار مشکلات زمان ابومازن تصمیم گرفت تا به‌منظور کسب اختیارات بیشتر در حوزة مسائل امنیتی، از طرف عرفات، خضر یوسف و سایر شخصیت‌های مورد اطمینان عرفات را در پست‌های امنیتی بگمارد. با این حال به‌نظر می‌رسد بروز مجدد اختلافات میان خضر یوسف و عرفات در مورد حوزة اختیارات در مسائل امنیتی[۱۴] و همچنین به‌وجود آمدن اختلافات شدید درون فتحی در خصوص کابینه احمد قریع می‌تواند حاکی از عمق بی‌اعتمادی عرفات نسبت به نزدیک‌ترین یاران خود خاصه در شرایطی که اسرائیل رسماً تصمیم به اقدام جدی علیه عرفات را اعلام کرده است، باشد. در این خصوص تحلیلگران و فعالان سیاسی فلسطینی هشدار دادند، تصمیم مشترک عرفات و قریع برای تشکیل کابینه اضطراری و امنیتی، ناشی از فشارهای آمریکا، اتحادیه اروپا و اسرائیل بوده است. دکتر احمد مجداوی از اعضای برجسته جبهه مبارزه مردمی فلسطین در این خصوص گفت: رایس مشاور امنیت ملی بوش به‌طور جدی درخواست تشکیل کابینه امنیتی و اضطراری جهت مبارزه همه‌جانبه خودگردان با گروه‌های مبارز فلسطینی به‌عنوان تنها راه نجات تشکیلات خودگردان را [۱۵] کرده است. حتی گفته شد فرانسه نیز به‌طور جدی موضوع اخیر را از حکومت خودگردان درخواست کرده است.[۱۶] با عنایت به عمق بی‌اعتمادی‌های موجود در صحنه فلسطینی، متعاقب اعلام تشکیل کابینه اضطراری، حماس نگرانی خود از احتمال وجه المصالحه قرار گرفتن گروه‌های مقاومت توسط عرفات را به‌منظور نجات خود در آخرین لحظات ابراز کرد. [۱۷] با این حال اجماع نظر در صحنه فلسطینی بر این محور متمرکز است که هیچ‌کس از قریع، انتظار پیشرفت نقشه راه و بهبود اوضاع را ندارد و عرفات تنها از قریع خواسته است تا در واکنش به فعالیت گسترده دیپلماتیک اسرائیل در سطح بین‌المللی، مبادرت به تقویت تماس‌های دیپلماتیک خاصه در سطوح اروپایی، عربی، آسیایی و آمریکا کند. [۱۸] پرواضح است که نگرانی شدید عرفات از آیندة خود (متعاقب تهدید اسرائیل) عامل مهمی در پیگیری روندهای دیپلماتیک از طرف قریع است.
اسرائیل در واکنش نسبت به کابینه قریع اعلام کرد تنها در صورت ورود قریع به مبارزه همه‌جانبه با گروه‌های مسلح فلسطینی و نابودی زیرساخت‌های تروریسم حاضر به مذاکره با آن خواهد بود. [۱۹] مقامات اسرائیلی رسماً اعلام می‌کردند که قریع را دست نشانده عرفات دانسته و به او اعتماد ندارند. وزیر دادگستری اسرائیل و رئیس حزب میانه‌روی شینوی در واکنش به استعفای ابومازن گفت: «انتحار فلسطینیان تنها منحصر به انفجار خود نیست، بلکه استعفای ابومازن و پذیرش آن توسط عرفات خود نوعی انتحار برای ایشان است. [۲۰] با این‌حال برخی مقامات اسرائیلی متعاقب استعفای ابومازن اعلام کردند، اسرائیل تنها ابومازن را به‌عنوان نماینده فلسطینیان برای مذاکره می‌پذیرد. [۲۱]
آمریکا در واکنشی محتاطانه به تشکیل کابینه قریع از او خواست تا به خلع سلاح گروه‌های مسلح فلسطینی بپردازد. پاول به‌ویژه از عرفات درخواست کرد تا با واگذاری امور امنیتی به کابینه جدید به پیشرفت نقشه راه کمک کند. [۲۲] اما اتحادیه اروپا ضمن استقبال از کابینه قریع اعلام کرد با آن همکاری خواهد کرد. [۲۳] شایان ذکر است منابع رسانه‌ای مختلف در آستانه استعفای ابومازن اعلام کردند، نمایندگان آمریکا و انگلیس در تماس با فلسطینیان پذیرش استعفای ابومازن را نشانه اقدام فلسطینیان علیه آمریکا و نقشه راه دانسته‌اند. [۲۴] در این میان دنیس راس (نمایندة ویژة کلینتون در خاورمیانه) از همان زمان طرح جدی اختلافات عرفات و ابومازن پیش‌بینی کرده بود با شناختی که از روحیات و اهداف ابومازن دارد، انتظار دارد که وی به‌زودی استعفا دهد چون ابومازن از نظر روحی تحمل شماتت‌های عرفات و محدودیت‌های ایجاد شده از طرف او را ندارد. [۲۵]
در سطح کشورهای عربی می‌توان به تلاش فزاینده مصر در برقراری مجدد آتش‌بس و میانجیگری میان عرفات و ابومازن اشاره کرد، اما مجموعة کشورهای عربی و به‌ویژه اتحادیه عرب به‌دنبال اعلام استعفای ابومازن، بیشتر از بابت درگیری‌های داخلی میان فلسطینیان و ایجاد اختلاف بین ایشان ابراز نگرانی می‌کردند.
ارزیابی
طبیعتاً عرفات از طریق پذیرش استعفای ابومازن و انتصاب فوری احمد قریع به سمت نخست‌وزیری در صدد نشان دادن نقش محوری خود در طرف فلسطینی بوده است. به‌نظر می‌رسد عرفات بیشتر از این جهت بلافاصله جانشین ابومازن را تعیین کرد که احتمالاً تحت فشار آمریکا، اروپا، اسرائیل و احیاناً دول عربی مجبور به انتخاب دوباره ابومازن و عقب‌نشینی در این خصوص نشود. ضمن آن که با توجه به نزدیکی قریع به عرفات، وی احیاناً می‌تواند با واگذاری اختیارات بیشتری به ابوالعلاء در نظارت بر امور امنیتی از میزان فشارهای وارده بر خود بکاهد. در این صورت عرفات توانسته تا به‌نحوی ماهرانه با ایدة اصلاحات سیاسی در حکومت خودگردان در جهت خرید وقت برای خود بازی کند. اما واضح است که عرفات نیز در شرایط جدید و با توجه به تهدید جدی اسرائیل علیه او فرصت چندانی ندارد، چرا که برخلاف ابومازن که از آمریکا و اسرائیل درخواست رفع حصر از عرفات را داشت، اینک احمد قریع درخواست عدم اقدام جدی اسرائیل علیه موجودیت عرفات را دارد.
احمد قریع اگرچه نه صادق‌تر از ابومازن اما سیاستمدارتر و باهوش‌تر از او تصور می‌شود. مهم‌ترین خصلت او آن است که از روکردن برگه‌ها و اهداف خود به‌شدت اجتناب می‌کند. وی برخلاف ابومازن با توجه به برخورداری از حمایت گسترده عرفات و مجلس قانونگذاری فلسطین، حداقل از این امتیاز برخوردار است که شائبة دست نشاندة آمریکا واسرائیل بودن را از خود دور کند. با این حال همان‌طور که قبلاً هم متذکر شدیم برایند اجماع عمومی در صحنة فلسطین و اسرائیل بر بعید بودن امکان رویارویی او با مقاومت و احیاناً پیشرفت چشمگیر در بهبود نسبی اوضاع استوار است.
پی‌نوشت‌ها
1. یدیعوت آحارونوت، ۲۵ تیر ۸۲
2. یدیعوت آحارونوت، ۵ شهریور ۸۲
3. پیشین
4. یدیعوت آحارونوت، ۷ شهریور ۸۲
5. القدس، ۴ شهریور ۸۲
6. القدس العربی، ۷ شهریور ۸۲
7. پیشین
8. الحیات، ۹ شهریور ۸۲
9. القدس العربی، ۵ شهریور ۸۲
10. یدیعوت آحارونوت، ۱۰ شهریور ۸۲
11. القدس العربی، ۲۸ شهریور ۸۲
12. یدیعوت آحارونوت، ۲۵ شهریور ۸۲
13. پیشین
14. القدس العربی، ۱۶ مهر ۸۲
15. پیشین
16. پیشین
17. پیشین
18. یدیعوت آحارونوت، ۱۵ شهریور ۸۲
19. پیشین
20. یدیعوت آحارونوت، ۱۰ شهریور ۸۲
21. یدیعوت آحارونوت، ۸ شهریور ۸۲
22. پیشین
23. پیشین
24. الحیات، ۹ شهریور ۸۲
25. واشنگتن پست، ۲۵ تیر ۸۲