اسرائیل، تهدید هستهای فراموش شده
از سوی دیگر ابهاماتی در خصوص شکل‌گیری این رژیم و حمایتهای همه جانبه دول غربی به ویژه ایالات متحده از آن وجود داشته است از جمله این حمایتها می‌توان به کمکهای تسلیحاتی فراوانی اشاره کرد که به طرق گوناگون و تحت عناوین مختلف در اختیار این رژیم قرار گرفته است. از حمایتهای غرب می‌توان به در اختیار قراردادن فناوری ساخت و تکثیر سلاحهای هستهای اشاره نمود. امروزه خطر تولید و تکثیر این گونه تسلیحات بر هیچ کس پوشیده نبوده و جامعه بین‌المللی در خصوص جلوگیری از تولید و اشاعه تسلیحات هستهای به یک اجماع نظر کلی دست یافته است.
از آنجایی که تاکنون سند معتبری در خصوص میزان توان هسته ای اسرائیل به سبب کارشکنی این رژیم در ارائه اطلاعات به نهادهای ذی‌ربط بین‌المللی منتشر نگردیده است، بررسیها و افشاگریها در این خصوص بیشتر شکلی ژورنالیستی و احساسی داشته و کمتر مبتنی بر مدارک مستدل بوده است. در این مقاله سعی بر این است تا به این سوالات پاسخ داده شود که آیا اسرائیل از تکنولوژی هستهای بهره برداری می‌کند؟ و اینکه آیا فناوری تولید و تکثیر تسلیحات هستهای را دارا می‌باشد و نیز آیا توان هستهای این کشور می‌تواند برای جهان و به ویژه منطقه خاورمیانه خطرناک باشد. پاسخ به این سوالات مسئله‌ای است که سعی گردیده تا در این مقاله به آنها پرداخته شود.
1 - فعالیت‌های هستهای اسرائیل از آغاز
به دنبال موجودیت یافتن رژیم اسرائیل در اواخر سال 1948 یک فیزیکدان یهودی فلسطینی الاصل به نام موشه سوردین(moshe sordin) که بر روی بررسی ساخت اولین رآکتور فرانسه کار می‌کرد به اسرائیل آمد تا در مورد آینده راکتورهای هستهای صحبت کند او در این سفر با نخست وزیر اسرائیل دیدار کرد این در حالی بود که اسرائیل در این سال حتی فاقد یک متخصص فیزیک هستهای بود پیرو همین سفر نقشه‌برداری از وضعیت زمین در صحرای نقب طی سالهای 51 - 1949 برای ارتقای دستیابی اسرائیل به مواد هستهای صورت گرفت.
از اوایل دهه 50 گفت‌وگوهای زیادی میان مقامات فرانسوی و اسرائیلی صورت پذیرفت و به دنبال این گفت و گوها کمیسیون انرژی اسرائیل براساس طرحی الگوبرداری شده از فرانسه در سال 1952 تاسیس گردید. این در حالی بود که تاسیس این کمیسیون دو سال بعد این تاریخ آشکار گردید. علاوه بر این در 8 دسامبر 1953 آیزنهاور رئیس جمهور ایالات متحده طی نطقی در سازمان ملل از برنامه اتم در راه صلح خود سخن به میان آورد که ناقص سیاست ضد هستهای امریکا بود و در آن از فروش مواد هستهای از سوی آن کشور خبر می‌داد به دنبال این موضوع، اسرائیل پس از ترکیه دومین کشوری بود که به طرح ابتکار اتم در راه صلح محلق گردید در 20 مارس 1957 اسرائیل قرار دادی را برای ساخت یک رآکتور کوچک تحقیقاتی از نوع استخر شنا در ناخال سورک به عنوان بخشی از برنامه اتم در راه صلح با ایالات متحده امضا کرد.
همکاریهای اسرائیل و فرانسه همچنان رو به گسترش بود به طوری که در سوم اکتبرا 1957 موافقت‌نامه دیمونا طی دو سری اسناد رسمی به امضا رسید این موافقت‌نامه به دو گروه از اسناد سیاسی و فنی تقسیم می‌شد. موافقت نامه سیاسی شکلی مبهم داشت و به وظایف قانونی طرفین مربوط می‌شد. نکته قابل توجه به این قرار داد این است که اسناد مربوط به آن هنوز محرمان هستند. اتحاد فرانسه و اسرائیل به دلیل اینکه فرانسه تاریخی در جهان عرب داشت یک اتحاد نامعمول بود.
این همکاری دلایل گوناگونی دارد. در دهه‌ی 1950 صنعت کوچک و جوان هستهای فرانسه در جستجوی یک مشتری بزرگ بین‌المللی بود تا این فرصت را در اختیار فرانسه قرار دهد که به عنوان یک بازیگر هستهای صلاحیت خود را به اثبات برساند. از طرف دیگر موقعیت ژئوپلتیک اسرائیل و همکاری این کشور در زمینه دادن اطلاعاتی در خصوص روابط مصر و شورشیان الجزایر به فرانسه این کشور را به فروش تکنولوژی هستهای به اسرائیل ترغیب کرد و این معامله بین این دو کشور پروژه دیمونا را عملی ساخت روابط این دو کشور بنا بر دلایلی از اواخر دهه 50 رو به سردی گرایید عامل موثر در کاهش روابط اسرائیل و فرانسه انتخاب ژنرال دوگل به نخست وزیری فرانسه در سال 1958 و به دنبال آن ریاست جمهوری وی می‌باشد. به طوری که در 13 می 1960 وزیر امور خارجه فرانسه به سفیر اسرائیل اعلام کرد فرانسه تصمیم گرفته است مناسبات هستهای خود را با اسرائیل قطع کند. در این خصوص فرانسه از اسرائیل سه تقاضا کرد که نشانگر تغییر سیاست فرانسه در مورد پروژه‌ی دیمونا می‌باشد اول اینکه اسرائیل بایستی دیمونا را از حالت محرمانه خارج کند و ماهیت صلح آمیز راکتور را اعلام نماید. دوم اینکه اسرائیل راکتور مربوطه را تحت بازرسی بین المللی احتمالا بازرسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی IAEA قرار دهد.
نهایتا اینکه فرانسه تامین سوخت اورانیوم طبیعی رآکتور را به پذیرش شرایط مذکور موکول کرد علی رغم اینکه فرانسه این شرایط را پیش روی اسرائیل قرار داد در عمل شرکت فرانسوی مسئول ساخت راکتور هیچ گونه دستوری برای توقف آن دریافت نکرد و کار آن تا بعد از مرحله‌ای راه اندازی در سال 1964 که رآکتور به اسرائیلیها تحویل داده شده ادامه یافت.(3)
دومین تامین کننده نیازهای هستهای اسرائیل بعد از فرانسه را کشور نروژ در این دوره به خود اختصاص داده بود، در بین سالهای 57-1956 شرکت نروژی نرسک هیدرو (Norsk Hydro) تنها تولید کننده اروپایی آب سنگین تجارتی بود اسرائیل مذاکراتی را با نروژ جهت تهیه آب سنگین دیمونا صورت داد که در سال 1959 بالغ بر 20 تن آب سنگین از آن کشور خریداری کرد.(4)
بیشترین فشار خارجی بر روی برنامه‌های هستهای اسرائیل از سوی ایالات متحده وارد می‌شد در 2 دسامبر 1960 قبل از اینکه اسرائیل رسما فعالیت‌های هستهای خود را اعلام کند. وزارت خارجه ایالات متحده از فعالیت‌های سری هستهای پرده برداشت. این مسئله در 16 دسامبر همان سال از طریق نیویورک تایمز به اطلاع افکار عمومی رسانده شد. 5 روز بعد از این قضیه بن گوریون نخست وزیر اسرائیل در 21 دسامبر اعلام کرد که اسرائیل یک راکتور 24 مگاواتی برای اهداف صلح جویانه ساخته است.
فشار ایالات متحده با پیروزی کندی در انتخابات ریاست جمهوری این کشور تشدید گردید و موجب شد که اسرائیل اجازه‌ی بازرسی‌های محدود را به بازرسان آمریکایی بدهد. مجموعا در طول دهه 60، هفت بار این بازرسی‌ها صورت گرفت که مدرکی در خصوص دستیابی به تسلحیات هستهای به دست نیامد.(5)
بازدیدهای ایالات متحده از مجموعه دیمونا مانع از برنامه هستهای اسرائیل نشدن و تنها توانست ابهام و ناشفافی را در سیاست تسلیحات هستهای اسرائیل تقویت کند و یا به عبارت دیگر می‌توان گفت که هدف بازرسی‌های توقف برنامه‌های هستهای اسرائیل نبود بلکه تشویق اسرائیل به این امر بود که آشکارا به یک کشور دارنده سلاح هستهای تبدیل نشود و در نتیجه زنجیره‌ای از اشاعه تسلیحات هستهای ایجاد نکند و این امر قوت بیشتری گرفت و به صورتی که در سال 1970 اسرائیل از جانب ایالات متحده به صورت دو فاکتو به عنوان یک قدرت هستهای شناخته شد.
در آستانه جنگ 1967 تقریبا تمام اجزای یک سلاح هستهای ساخت اسرائیل آماده بود طبق منابع فرانسوی و آمریکایی جداسازی پلوتونیوم در مجموعه دیمونا از سال 1966 آغاز گردید. کار طراحی اولین سلاح هستهای انفجاری ساخت اسرائیل حدودا همان سال با موفقیت به اتمام رسید و موشک فرانسوی اسرائیلی MD-620 در مرحله آزمایش قرار گرفت.(6)
در طول این سالها اسرائیل به طور کامل از امنیت تاسیسات هستهای خود محافظت به عمل می‌آورد و مقامات این رژیم تلاش فراوانی برای مخفی نگهداشتن نیروگاه‌های هستهای خود داشتند به عنوان مثال در طول جنگ 6 روزه اعراب با اسرائیل این رژیم یک جنگنده میراژ خود را برفراز مجموعه دیمونا ساقط کرد و نیز یک هواپیمای خطوط هوایی لیبی را با 104 مسافر در آسمان صحرای سینا منهدم نمود.(7)
2- فعالیت‌های هستهای اسرائیل از 1970 تا 2000
پس از گذشت دو دهه از موجودیت اسرائیل این رژیم توانست بحران‌هایی را که با آنها دست به گریبان بود پشت سر گذارد و با پیروزی در جنگ با دول عرب موفقیت خود را تا حدودی تثبیت کرد و به طوری که توانست با استفاده از شکاف به وجود آمده در میان دول عربی به برقراری رابطه با یکی از مهمترین آنها یعنی مصر نائل آید. در زمینه توانمندی هستهای نیز این رژیم توانست به موفقیت‌هایی دست پیدا کند. چنانچه پیشتر گفته شد ایالات متحده پس از هفت بار بازرسی از تسلیحات هستهای اسرائیل بالاخره در سال 1970 ناچار به پذیرش اسرائیل به عنوان قدرت هستهای به صورت دو فاکتو گردید و از آن پس هیچ فشاری مبنی بر بازرسی از این کشور به عمل نیاورد.
اسرائیل در این دوره همکاری خود را با کشورهای دیگر نیز گسترش داد که از آن جمله می‌توان به همکاریهای این کشور با دولت نژاد پرست آفریقای جنوبی اشاره نمود از سال 1967 تا اواخر دهه 1980 اسرائیل به مقدار 550تن اورانیوم برای استفاده در نیروگاه دیمونا از آفریقای جنوبی خریداری کرد. از همان دوره شایعه شده است که این رژیم در سپتامبر 1979 بمب هستهای را در اقیانوس هند آزمایش کرده است این در شرایطی بود که هیچ گونه مدرک معتبری برای تائید این مسئله در دست نبوده و هیچ یک از مقامات دو کشور این قضیه را مورد تائید قرار نداده‌اند اما آنچه مسلم می‌باشد همکاری هستهای دو کشور به صورت گسترده ادامه داشته و اسرائیل کمک های فراوانی را برای پیشرفت تکنولوژی هستهای آفریقای جنوبی انجام داده است این مسئله را وزیر دفاع آفریقای جنوبی طی مقاله‌ای در 20 آوریل 1997 مورد تائید قرار داده است.(8)
از دیگر سیاست‌های هستهای اسرائیل در این دوره می‌توان به مقابله با کشورهای منطقه که درصدد دستیابی به فناوری هستهای هستند اشاره نمود. در این راستا در 7 ژوئن 1981 هشت هواپیمایی اسرائیلی از نوع اف -16 و اف -15 رآکتور هستهای عراق را در نزدیکی بغداد بمباران نموده و نابود ساختند. اگر چه اسرائیل سعی نمود این عمل خود را براساس ماده 51 منشور ملل متحد توجیه کند و آن را دفاع از خود عنوان نماید. شورای امنیت سازمان ملل متحد این اقدام اسرائیل را عملی تجاوز کارانه شناخت و آن را محکوم کرد.(9) تهدیداتی را که اسرائیل برای از بین بردن تاسیسات هستهای ایران مطرح می‌کند نیز در راستای همین استراتژی قرار می‌گیرد. به طوری که رئیس جمهور رژیم اسرائیل موشه کاتساف طی یک مصاحبه مدعی شده که اگر به ایران اجازه داده شود به استقلال هستهای دست یابد وضعیت جهان بدتر خواهد شد. این اتهام چندین بار از طرف مقامات اسرائیل علیه ایران تکرار گردید از جمله وزیر جنگ اسرائیل با طرح ادعای تکراری حمایت ایران از تروریسم؛ طی اظهاراتی گفت: نباید به ایران اجازه دستیابی به سلاح هسته داده شود. (10)
از مهمترین وقایع در تاریخ هستة‌ای اسرائیل می‌توان به گزارش وانونو(11) اشاره کرد این گزارش در 5 اکتبر 1986 در روزنامه ساندی تایمز در لندن به چاپ رسید که حاوی حدود 60 قطعه عکس از مراکز هستهای اسرائیل بود و توسعه سریع تسلیحات هستهای را در این کشور نشان می‌داد. این گزارش شامل اطلاعاتی در خصوص 200 بمب هستهای با دستگاه‌های پیشرفته، بمبهای نوترونی و کلاهک‌های قابل حمل با هواپیماهای اف -15 می‌شد. گزارش وانونو برای اولین بار از ابزارهای شکافنده پلوتونیوم پرده برداشت که قادر به تولید 40 کیلوگرم در سال می‌باشد. (12)
علی رغم اینکه اسرائیل فعالیت هستهای خود را همواره در حالت ابهام نگه داشته است، شورای امنیت سازمان ملل در پی صدور قطعنامه‌ای در محکومیت فعالیت‌های هستهای عراق در سوم آوریل 1991 قطعنامه 687 خود را در خصوص تسلیحات هستهای اسرائیل صادر کرد که در آن به اسرائیل به عنوان تنها دارنده زرادخانه هستهای اشاره گردیده است. شورا در این قطعنامه خواستار این شده است که منطقه خاورمیانه باید عاری از هرگونه سلاح کشتار جمعی باشد و همه کشورهای منطقه در راستای منع گسترش این گونه سلاحها قدم بردارند (13)
در خصوص همکاری اسرائیل با بلوک غرب نیز شایان ذکر می‌باشد که ایالات متحده علی رغم مخالفتش با اشاعه تسلیحات هستهای در مورد اسرائیل سیاست دو گانه را در پیش گرفته است از یک سو در سیاست‌های اعلامی خود را مخالفت دستیابی کشور غیرهسته‌ای به این تسلیحات معرفی می‌کند و از طرف دیگر سیاست‌هایش در خصوص اسرائیل کاملا سوال برانگیز است و همواره اسرائیل را مورد حمایت همه جانبه خود قرار داده است به عنوان نمونه در 31 اکتبر 1998 نخست وزیر نتانیاهو و کلینتون نخست وزیر آمریکا توافق نامه‌ای مبنی بر حمایت ایالات متحده از اسرائیل در برابر تهدیدات موشکی و سلاحهای کشتار جمعی منطقه‌ای امضا کرده‌اند.(14)
سیاست‌های اسرائیل در قبال شوروی سابق در هاله‌ای از ابهام بود و هیچ مدرکی تا فروپاشی شوروی سابق مبنی بر همکاری این دو کشور در دسترس نیست، بعد از فروپاشی این کشور در می 1993 وزیر انرژی اسرائیل اعلام کرد در حال خرید رآکتور هستهای از روسیه می‌باشد این در شرایطی بود که اسرائیل از امضای معاهده منع تکثیر و گسترش سلاحهای هستهای NPT طفره می‌رفت و حتی در این سال بر طبق یک گزارش، اسرائیل امضای این معاهده را مشروط به امضای ایران و عراق کرده بود.(15)
وجود ارتباط مستقیم بین فعالیت‌های هستهای اسرائیل و روند گفت‌وگوهای صلح بین اعراب و اسرائیل از دیگر موضوعات حائز اهمیت می‌باشد.
بدون تردید فعالیت‌های هستهای این کشور تاثیر زیادی بر روند گفت‌وگوهای صلح‌گذاشته است. به طوری که در سال 1997 زمین لرزه‌ای قسمتهایی از مصر، اسرائیل، اردن، لبنان و سوریه را لرزاند و پس از آن کشورهای عربی منطقه اعلام کردند که این لرزش ناشی از آزمایش بمب هستهای در نیروگاه دیمونا می‌باشد و باید این نیروگاه تحت بازرسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار گیرد. اسرائیلیها با رد این ادعا عنوان کردند که با گذشت 30 سال از عمر این نیروگاه دیگر نیازی به بازرسی نمی‌باشد.(16)
به عنوان آخرین مسئله قابل ذکر در این دوره می‌توان به نظر سنجی اشاره کرد که نشانگر میزان همراهی و پشتیبانی مردم از سیاست‌های هستهای حکومت این رژیم می‌باشد. در سال 1998 یک نظرسنجی افکار عمومی اسرائیل توسط مرکز مطالعات استراتژیک در دانشگاه تل آویو صورت گرفت که در آن 92 درصد مردم براین اعتقاد بودند که اسرائیل باید تسلیحات هستهای خود را توسعه دهد این میزان از سال 1987 که 78 درصد بود افزایش چشمگیری را نشان می‌دهد. همچنین دو سوم مردم موافق این هستند که اسرائیل پایه تسلیحات هستهای خود را مخفی نگه دارد. 99 درصد معتقدند که اسرائیل بایستی از تسلیحات هستهای در پاسخ به حملات هستهای استفاده کند در حالی که 86 درصد بر حمایت از کاربرد تسلیحات هستهای در برابر حملات سلاحهای بیولوژیکی با شیمایی تاکید دارند.(17)
در مجموع در این دوره تاریخی اسرائیل با دست بازتری به مسائل هستهای خود پرداخت برای این مسئله می‌توان سه دلیل ارائه کرد، اول اینکه اسرائیل موجودیت خود را تا حدودی تثبیت کرده بود و دوم آن که رژیم مسائل داخلی خود را سر و سامان داده بود، نهایتا می‌توان به حمایت همه جانبه و بی‌دریغ غرب و در راس آنها ایالات متحده اشاره کرد.چ
3- فعلایت‌های هستهای اسرانئیل از 2000 به این سو
پس از گذشت حدودا نیم قرن از فعالیت‌های هستهای اسرائیل هنوز فعالیت‌های این کشور در هاله‌ای از ابهام قرارداد و همچنان مراکز هستهای خود را به روی بازرسی‌های بین‌المللی بسته نگه داشته است. اسرائیل در گروه کشورهای دارنده سلاحهای هستهای قرار می‌گیرد و به صورت اختیاری و موردی به بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که براساس ماده 3 معاهده ان‌پی تی مسئولیت نظارت و بازرسی را برعهده دارد اجازه بازرسی می‌دهد این کار نیز برطبق قرارداد 66 که کاملا اختیاری می‌باشد با آژانس صورت می‌گیرد این رژیم در گروه کشورهای هند و پاکستان که آزمایش هستهای انجام داده‌اند قرار دارد.(18)
علی رغم اینکه جامعه بین‌المللی برای پیوستن اسرائیل به معاهده منع تکثیر و گسترش سلاحهای هستهای به اسرائیل فشار می‌آورد به طوری که مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آقای محمد البرادعی چندین بار از اسرائیل برای پیوستن به معاهده دعوت کرده است و این کار را برای پیشبرد روند صلح در خاورمیانه بسیار سودمند تلقی کرده است. (19) اسرائیل از پیوستن به این معاهده طفره می‌رود از طرف دیگر اظهارات برخی از مقامات اسرائیلی مؤید دستیابی این کشور به تسلیحات هستهای و یا حداقل به فناوری آن می‌باشد همچنان که شارون در یک سخنرانی عنوان می‌دارد: «هر چند که عربها ممکن است نفت داشته باشند اما یقینا کبریت در دست ماست» و یا در جای دیگر رئیس جمهور سابق اسرائیل ایزر وایزمن اشاره می‌کند: «جنگ بعدی اسرائیل با سلاحهای متعارف نخواهد بود».(21) اینها مسائلی است که قابل تامل می‌باشند.
فرجام
1- بدون تردید اسرائیل یا یک کشور دارای سلاحهای هستهای است یا اینکه فناوری تولید و آزمایش این گونه تسلیحات را در اختیار دارد.
اصولا اسرائیل به منظور مجهز ساختن خود به تمامی امکانات، در حال رقابت با استفاده از تمامی روشهای ممکن است این امر می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد که از آن جمله احساس خطر تهدید کننده ناشی از شعار: «ریختن اسرائیلیها به دریا به وسیله دشمنان عرب آن»(23) می‌باشد و تهدیداتی که کشورهای عربی و اسلامی منطقه علیه این رژیم می‌کنند که چندین جنگ رخ داده و حمله موشکی عراق در 18 ژانویه 1991 نشانگر همین مسئله می‌باشد. دلیل دوم اینکه ماهیتا یک رژیم توسعه طلب می‌باشد و این هدف خود را به انواع مختلف اثبات کرده است از یک طرف تصرف سرزمین‌های همسایگان خودش موید این مسئله می‌باشد و از طرف دیگر در بیانات رهبران اسرائیل این ادعا مشهود بوده و دیگر اینکه خود اسرائیلیها نیز در تفسیری که از پرچم رسمی خود ارائه می‌دهند. این مسئله را عنوان می‌کنند که دو نوار آبی حاشیه پرچم نشانگر دو رودخانه نیل و فرات می‌باشد و به وضوع اعلام می‌دارند که محدوده این دو رودخانه متعلق به اسرائیل می‌باشد.بنابراین اسرائیل برای این که به این اهداف جامه عمل بپوشانند نیاز به ابزارهای دارد که یکی از این ابزارها و شاید مهمترین آنها دستیابی به تسیلحات هستهای باشد.
2- دکترین هستهای اسرائیل با در نظر گرفتن سابقه آن و حوادثی که این کشور در زمینه توانمندی هسه‌ای پشت سر گذاشته است نشانگر نوعی ابهام است دلیل اصلی این ابهام پیشگیری از ایجاد رقابت تسیلیحاتی در منطقه می‌باشد چرا که اگر اسرائیل به صورت علنی اعلام دارد که دارای بمب هستهای است کشورهای دیگر منطقه نیز در مسیر دستیابی به این تسلیحات تلاش خواهند کرد و دلیل دیگر فشار افکار عمومی جهانیان در جهت محدود نمودن فعالیت‌های هستهای می‌باشد که در صورت آشکار بودن این گونه فعالیت‌ها مطمئنا کشورهای غربی به خصوص ایالات متحده به طور کامل نمی‌توانند از اسرائیل حمایت کنند و جهانیان به سیاست‌های دو گانه غرب در این زمینه پی می‌برند.
3- نکته حائز اهمیت آنکه بحث تاثیر فعالیت‌های اسرائیل به امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران می‌باشد بدون تردید اسرائیل همواره تهدیدی علیه جمهوری اسلامی بوده و این هم در سیاست‌های اعلامی جمهوری اسلامی و هم در سیاست‌های اعمالی مشهود می‌باشد با در نظر گرفتن این مسئله ذکر چند نکته حائز اهمیت است اول اینکه معمولا برای مبارزه با تهدید در وهله اول اقدام به شناخت آن کرده و پس از آن به مقابله با آن اقدام می‌نماید؛ به قول شهید مطهری: « برای مبارزه با مارکسیسم باید آن را در دانشگاه‌های کشور تدریس کرد» این در شرایطی است که در داخل ایران هر کس بحث این رژیم را مطرح می‌کند به طرق مختلف از جمله به اتهام یهودی بودن و طرفدار سازش با اسرائیل از صحنه خارج می‌شود برای خروج از این وضعیت باید از وارد نمودن بحث اسرائیل به نزاعها گروهی و حزبی خودداری و با یک اجماع داخلی با این تهدید به مبارزه پرداخت. نکته دوم اینکه باید موسسه‌های علمی داخل کشور برای تحقیق و بررسی در این زمینه حمایت گردند تا از این طریق راه حلهای علمی منطقی را به منظور رویارویی با این تهدید ارائه داده و در جهت شناخت هر چه بیشتر اوضاع منطقه و جهانیان قدم برداشته شود و نهایت آنکه دستگاه دیپلماسی کشور به عنوان متولی اجرای سیاست خارجی هماهنگی‌ها و اقدامات لازم در خصوص بحث یاد شده به عمل آورد.
منابع:
1- کوهن، آونر، اسرائیل و سلاحهای هستهای ترجمه: رضا سعید محمدی، تهران، نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی صص 39-37
2- پیشین، صص 95، 65 و 46
3- پیشین، صص 112-78
4- Warner.D.Farr, Israels naclear weapons, (gttp:// www. fas.org/nuke/guide/israel/nuke/ farrr, htm)
5- Israel's naclear weapons program, (http://nuclear weaponarchive .org/ israel. htm)
6- کوهن آونر پیشین ص 409
7- Earneer D.farr.ibid
8- See (http:// www greenlett.org.au/back/2002/514/514 /p18/htm)
9- see (http:// www.ssc.upenn.edn/polisci/ psci150 modules/ pro/ case- sundy 2 htm 10- see (http: //www.isna.ir)
11- Mordechai Vanunu وانونو از سال 1976 تا 1985 به عنوانی ک تکنیسین در نیروگاه هستهای دیمونا مشغول به کار بود در سال1985 از کار اخراج گردید و به دنبال آن به استرالیا گریخت در آنجا بود که عکسهایی را از مرازک هستهای سری اسرائیل در اختیار روزنامه انگلیسی ساندی تایمز قرار دادو پنج روز قبل از چاپ عکسهای مربوطه در ایتالیا توسط سرویس اطلاعاتی اسرائیل ربوده و به اسرائیل منتقل گردید. او پس از محاکمه تا سال 2004 به زندان محکوم شد/ شایان ذکر استا که آقای وانونو در سال 2003 نامزد دریافت جایزه صلح نوبل بودند.
12- see,http:// www.peacheherose.com
13- see, http://student.CS. ucc.ie/cs 1064/jabowan/Ipsc/hp/d php? aid=1455
14- see,http:// wwwcns ,miis,edu/research/wmdme/isrl-moa.htm
15- Israeli foreign affaris (nuking moquitoes), VIx, NO.6-7, 5-7
16- Abdulhay sayed. (the future of the Israeli nuclear force and the middle East peace process), security dialoge, 1993 , .28 No.1p.31-48
17- Asher Arian, (public opinion adn nuclear weapons), strategic Assessmentl (ctober 1998) (http:// wwwtan. ac, il/jcssjb/binep3 html
18- در این بخش از جوزوه درسی خلع سلاح و کنترل تسلیحات آقای سلطانیه نماینده سابق ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در دانشگاده روابط بین‌المللی وزارت امور خارجه استفاده شده است.
19- bbc.23.12.2003
20 -Warner D.Farr. Ibid
21- Ibid
22- علی عبدالحمیدی ابهام استراتژیک روزنامه شرق، 1383/23 ص 5
23- تیموتی، گاردن (چرا کشورهای به دنبال سلاحهای هستهای هستند ترجمه بیژن اسدی، فصلنامه مطالعات منطقه‌ای، سال چهارم شماره 3 صفحه 107